Trong thời đại toàn cầu hóa và công nghệ thông tin phát triển mạnh mẽ, giao tiếp trở thành một trong những kỹ năng quan trọng nhất mà học sinh cần phát triển để thành công trong học tập và cuộc sống. Môn Ngữ văn THPT không chỉ giúp học sinh nâng cao khả năng đọc hiểu và phân tích văn bản mà còn là môn học tạo nền tảng vững chắc cho việc phát triển kỹ năng giao tiếp như nói và nghe. Tuy nhiên, trong thực tế giảng dạy, các tiết học nói và nghe thường chưa được khai thác đầy đủ, dẫn đến việc học sinh thiếu cơ hội thực hành và rèn luyện kỹ năng giao tiếp một cách hiệu quả. Vì vậy, việc phát huy khả năng giao tiếp của học sinh qua các tiết học nói và nghe trong môn Ngữ văn THPT là yêu cầu quan trọng đối với mỗi giáo viên.
Trong một thời đại mà sự thay đổi đang diễn ra nhanh chóng, từng ngày, từng giờ, yêu cầu của chính người học, của xã hội, của ngành đối với giáo viên càng cao hơn lúc nào hết. Việc đổi mới về phương pháp dạy học, kỹ thuật dạy học trở thành vấn đề cấp thiết. Mỗi giáo viên chắc chắn đều ý thức được việc cần thiết phải thay đổi chính mình, thay đổi trong cách thức tổ chức giờ học, cách kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh. Tuy nhiên, mỗi cá nhân tự xoay sở và thử nghiệm bao giờ cũng mất rất nhiều thời gian, công sức và đôi khi phải nếm trải nhiều thất bại trên con đường tìm kiếm phương pháp dạy học mới. Từ thực tế giảng dạy đó, chúng tôi nghĩ rằng trong quá trình dạy đọc hiểu văn bản, người giáo viên ngoài việc sử dụng có hiệu quả các phương pháp dạy học tích cực còn phải có phương pháp gây hứng thú cho học sinh, tạo niềm yêu thích văn học, từ đó giúp các em thâm nhập sâu vào tác phẩm, tự phát hiện những nét đẹp nội dung và hình thức của tác phẩm. Qua đó góp phần khơi gợi, nuôi dưỡng và bồi đắp tình cảm thẩm mĩ cho các em, giúp các em tự làm giàu tâm hồn mình.
Như vậy, để tìm kiếm con đường mới trong việc giảng dạy, nâng cao chất lượng dạy và học, tạo nên những tiết học hấp dẫn, phát triển năng lực của học sinh và để phát huy tinh thần cộng tác, huy động trí tuệ của tập thể thì việc đổi mới phương pháp dạy học chính là vấn đề quan trọng nhất, là gốc rễ để giải quyết vấn đề đổi mới trong giáo dục.
Mặc dù kỹ năng giao tiếp rất quan trọng trong học tập và cuộc sống, nhiều học sinh THPT chưa nhận thức đầy đủ về tầm quan trọng của nói và nghe trong môn Ngữ văn. Hầu hết học sinh chỉ chú trọng vào đọc và viết, xem nói và nghe là kỹ năng phụ, không ảnh hưởng nhiều đến kết quả học tập. Khi giáo viên yêu cầu phát biểu hoặc thảo luận, nhiều học sinh còn ngại ngùng, sợ bị chê cười hoặc không tự tin. Ngoài ra, kỹ năng lắng nghe cũng chưa được chú trọng đúng mức, khiến khả năng phản hồi và giao tiếp kém.
Dù chương trình đã đưa nói và nghe vào môn học, nhưng nhiều giáo viên vẫn áp dụng phương pháp truyền thống, thiếu các hoạt động giao tiếp đa dạng, khiến học sinh ít có cơ hội luyện tập. Hơn nữa, lớp học đông và thiếu cơ sở vật chất cũng là trở ngại lớn. Thêm vào đó, thói quen học thụ động của học sinh và sự thiếu hụt về đào tạo phương pháp giảng dạy kỹ năng giao tiếp khiến việc phát triển kỹ năng này gặp khó khăn. Cuối cùng, thiếu hệ thống đánh giá và phản hồi cụ thể về kỹ năng nói và nghe cũng là vấn đề lớn. Học sinh không có cơ hội nhận xét chi tiết về cách diễn đạt và khó có động lực cải thiện kỹ năng giao tiếp của mình.
Các giải pháp cụ thể:
Hiểu rõ nội dung và ý nghĩa của các tác phẩm văn học: Học sinh sẽ nắm vững các khái niệm, yếu tố văn học và thông điệp mà các tác phẩm truyền tải. Nhận diện và phân tích các yếu tố ngôn ngữ, nội dung trong tác phẩm: Học sinh có khả năng phân tích sâu các yếu tố cấu thành của văn bản như nhân vật, cốt truyện, bối cảnh, ngôn ngữ sử dụng.
- Mục tiêu kĩ năng:
Học sinh có khả năng trình bày ý kiến một cách rõ ràng, logic và thuyết phục trước lớp. Các em biết lắng nghe và hiểu ý kiến của người khác một cách hiệu quả từ đó có khả năng phản hồi ý kiến của bạn bè một cách xây dựng và hợp lý.
- Mục tiêu thái độ:
Khuyến khích sự tự tin và trách nhiệm: Học sinh cảm thấy tự tin hơn khi bày tỏ ý kiến và chịu trách nhiệm về quan điểm của mình. Phát triển tinh thần hợp tác: Học sinh biết tôn trọng và hợp tác với bạn bè trong quá trình học tập. Tăng cường ý thức tôn trọng ý kiến người khác: Học sinh học cách lắng nghe và tôn trọng quan điểm đa dạng của bạn bè.
Nội dung và cách thức thực hiện giải pháp:
- Phương pháp học tập tương tác: Tạo môi trường học tập nơi học sinh được khuyến khích tham gia tích cực vào các hoạt động giao tiếp. Sử dụng các phương tiện hỗ trợ như bảng trắng, máy chiếu, tài liệu trực quan để tăng cường sự tương tác.
- Phương pháp học tập theo nhóm: Chia lớp thành các nhóm nhỏ để học sinh cùng nhau thảo luận, tranh luận và trình bày ý kiến. Đảm bảo sự hợp tác và phân công nhiệm vụ rõ ràng trong nhóm.
- Phương pháp thảo luận: Khuyến khích học sinh trao đổi ý kiến và suy nghĩ về các chủ đề được học. Đưa ra các câu hỏi mở để kích thích tư duy và phản biện.
- Phương pháp phản biện: Học sinh học cách đánh giá và phản hồi ý kiến của người khác một cách xây dựng. Tổ chức các buổi phản biện để học sinh luyện tập kỹ năng này.
- Phương pháp làm việc nhóm: Tăng cường kỹ năng hợp tác và chia sẻ trong nhóm học tập. Tạo điều kiện cho học sinh học hỏi từ nhau và phát triển kỹ năng làm việc chung.
Dụng cụ và tài liệu hỗ trợ:
- Tài liệu học tập:
+ Văn bản các tác phẩm văn học.
+ Bài phân tích và các tài liệu tham khảo liên quan.
+ Câu hỏi thảo luận và tranh luận.
- Dụng cụ giảng dạy:
+ Bảng trắng, bút viết.
+ Máy chiếu, máy tính, thiết bị trình chiếu nếu cần thiết.
- Tài nguyên trực tuyến:
+ Video bài giảng, các bài học trực tuyến về kỹ năng giao tiếp.
+ Các bài viết, nghiên cứu khoa học về phương pháp tranh luận trong giáo dục.
- Phương tiện đánh giá:
+ Bảng đánh giá kỹ năng giao tiếp.
+ Phiếu phản hồi từ học sinh về quá trình học tập.
+ Các bài kiểm tra đánh giá kỹ năng mềm.
Các bước thực hiện:
1. Chuẩn bị trước khi dạy (5 phút)
- Chuẩn bị lớp học:
+ Sắp xếp bàn ghế thành các nhóm nhỏ, đảm bảo không gian phù hợp để thảo luận và tranh luận.
+ Chuẩn bị tài liệu và dụng cụ giảng dạy cần thiết như bảng trắng, máy chiếu, tài liệu tham khảo.
- Giáo viên chuẩn bị:
+ Xem lại nội dung bài học, chuẩn bị câu hỏi và chủ đề thảo luận.
+ Đảm bảo tất cả các tài liệu cần thiết đã sẵn sàng và dễ tiếp cận cho học sinh.
2. Tiến hành dạy học (35 phút)
a. Giới thiệu bài học (5 phút)
- Giới thiệu mục tiêu: Giáo viên trình bày mục tiêu của tiết học và tầm quan trọng của kỹ năng giao tiếp trong môn Ngữ văn.
- Tóm tắt nội dung: Tóm tắt ngắn gọn nội dung của tác phẩm văn học sẽ học, nhấn mạnh các điểm chính và câu hỏi mở.
b. Đọc hiểu văn bản (10 phút)
- Hoạt động: Học sinh đọc to đoạn văn hoặc trích đoạn từ tác phẩm.
- Giáo viên: Giám sát và hỗ trợ học sinh trong quá trình đọc, đảm bảo tất cả đều hiểu nội dung. Có thể dừng lại để giải thích các từ vựng khó hoặc ý nghĩa phức tạp.
c. Thảo luận nhóm (10 phút)
- Chia nhóm: Chia lớp thành các nhóm nhỏ (4-5 học sinh mỗi nhóm), mỗi nhóm thảo luận về một câu hỏi mở liên quan đến nội dung văn bản.
- Giáo viên: Hướng dẫn và hỗ trợ các nhóm trong quá trình thảo luận, đảm bảo mọi học sinh đều có cơ hội tham gia. Đưa ra các câu hỏi phụ để kích thích tư duy sâu hơn.
d. Trình bày và phản biện (8 phút)
- Trình bày: Các nhóm lần lượt trình bày ý kiến của mình trước lớp.
- Phản biện: Học sinh từ các nhóm khác đặt câu hỏi và phản biện ý kiến của nhóm trình bày. Giáo viên hướng dẫn cách phản biện một cách xây dựng, không chỉ trích cá nhân mà tập trung vào nội dung.
e. Tổng kết và phản hồi (2 phút)
- Tổng kết: Giáo viên tổng kết những ý kiến chính đã tranh luận, nhấn mạnh các kỹ năng đã được phát triển.
- Phản hồi: Học sinh viết ngắn gọn nhận xét cá nhân về buổi học, chia sẻ cảm nhận và những gì họ đã học được.
3. Kết thúc bài học (5 phút)
- Đánh giá: Giáo viên đánh giá nhanh sự tham gia và kỹ năng giao tiếp của học sinh dựa trên quan sát và các tiêu chí đã đề ra.
- Giao bài tập về nhà: Học sinh viết một đoạn văn ngắn về quan điểm cá nhân liên quan đến nội dung văn học đã học, áp dụng các kỹ năng giao tiếp đã được rèn luyện trong lớp.
Điều kiện thực hiện giải pháp:
* Đối với giáo viên
- Giáo viên cần tham gia các khóa đào tạo chuyên sâu về phương pháp tranh luận, kỹ năng quản lý lớp học và đánh giá kỹ năng giao tiếp của học sinh. Tổ chức các buổi đào tạo nội bộ về phương pháp tranh luận và kỹ năng giao tiếp cho giáo viên Ngữ văn.
- Cần có bộ câu hỏi phản biện, chủ đề tranh luận phù hợp với từng tác phẩm văn học và lớp học. Xây dựng các bộ câu hỏi mở và chủ đề tranh luận liên quan đến từng tác phẩm văn học trong chương trình Ngữ văn THPT.
- Giáo viên cần dành thời gian để chuẩn bị các buổi tranh luận, xây dựng luận điểm và điều phối các hoạt động. Lên kế hoạch chi tiết cho mỗi buổi tranh luận trước khi thực hiện, đảm bảo tất cả các hoạt động đều được chuẩn bị kỹ lưỡng.
* Đối với học sinh:
- Học sinh cần được hướng dẫn kỹ lưỡng về cách tham gia tranh luận, xây dựng luận điểm và phản biện một cách hiệu quả. Bên cạnh đó, tổ chức các buổi hướng dẫn kỹ năng tranh luận trước khi bắt đầu áp dụng phương pháp này trong lớp học.
- Xây dựng một môi trường học tập an toàn, khuyến khích học sinh tự do bày tỏ ý kiến mà không sợ bị đánh giá hay chỉ trích. Thiết lập quy tắc tranh luận xây dựng, nơi mọi học sinh đều được tôn trọng và khuyến khích tham gia.
- Động viên và khuyến khích: Thường xuyên động viên học sinh tham gia và tạo động lực để các em cảm thấy hứng thú và cam kết với phương pháp học mới này. Tổ chức các buổi trao giải, khen thưởng cho những học sinh tích cực tham gia và phát triển kỹ năng giao tiếp.
Giải pháp cụ thể:
- Xây dựng niềm tin và tự tin cho học sinh:
+ Các tiết học nói và nghe cần được chuẩn bị kĩ lưỡng từ đề tài. Các đề tài được giáo viên và học sinh lựa chọn, lập kế hoạch, đưa ra các tình huống. Căn cứ vào các hoạt động như: trình bày, thuyết trình, tương tác giữa người nói và người nghe, giáo viên điều chỉnh, hành vi nói của học sinh sao cho phù hợp với đề tài. Mặt khác, giáo viên điều chỉnh thời gian tiết học để bài thực hành Nói và nghe phù hợp với mục tiêu bài dạy, phù hợp với năng lực nhận thức của học sinh.
Ở các hoạt động tranh luận đơn giản, khuyến khích học sinh từng bước tham gia và phát triển kỹ năng, tạo điều kiện cho học sinh luyện tập trong môi trường an toàn và hỗ trợ. Khi xuất hiện những ý kiến có thể chưa đồng thuận từ các học sinh, giáo viên là người định hướng để các em có những hiểu đúng về vấn đề đang tranh luận.
Ví dụ, trong tiết học nói và nghe về một vấn đề xã hội có nhiều ý kiến khác nhau. Chủ đề được đưa ra đó là: Phụ nữ hiện đại có cần dùng nhiều thời gian để làm việc nhà hay không?
Ý kiến của phần đông học sinh: Phụ nữ hiện đại không cần dùng quá nhiều thời gian vào việc nhà. Họ có thể cố gắng ra ngoài kiếm tiền, phát triển sự nghiệp. Nhà chỉ là nơi về nghỉ. Việc nhà đã có người giúp việc và những thiết bị hiện đại.
Ý kiến khác: không đồng ý, vì cho dù xã hội có thể phát triển đến đâu, không thể thiếu giá trị cốt lõi đó là: người phụ nữ là người “giữ lửa”, là người chăm sóc vun vén cho gia đình. Nên rất cần họ dành thời gian gắn kết các thành viên trong gia đình.
Trong khi tranh luận, về cơ bản học sinh không chấp nhận ý kiến của bạn, cố gắng bảo vệ quan điểm của mình đến cùng. Giáo viên cần đưa ra ý kiến để tiết học nói và nghe không bị kéo dài, dẫn đến sự nặng nề không cần thiết.
Tiêu chí giáo viên cần nhấn mạnh: Quan điểm của người nói cần phù hợp với pháp luật, đạo đức, thuần phong mĩ tục của dân tộc và văn hóa truyền thống, việc tổ chức các buổi tranh luận với các chủ đề dễ tiếp cận và khuyến khích mọi học sinh tham gia, từ đó giúp họ dần phát triển sự tự tin.
Ứng dụng vào các môn học khác và các lĩnh vực khác:
- Áp dụng phương pháp tranh luận không chỉ trong môn Ngữ văn mà còn trong các môn học khác như Lịch sử, Khoa học tự nhiên, giúp phát triển tư duy phản biện đa dạng cho học sinh. Ví dụ ở môn Lịch sử, học sinh có thể tranh luận về các sự kiện lịch sử quan trọng, đánh giá tác động của chúng đến xã hội hiện đại.
Trong quá trình thực hiện, thầy cô tùy chỉnh nội dung và phương pháp tranh luận phù hợp với đặc thù của từng môn học để đạt hiệu quả tối ưu. Trong môn Khoa học tự nhiên, học sinh có thể tham gia tranh luận về các vấn đề khoa học gây tranh cãi như biến đổi khí hậu, công nghệ gen, từ đó phát triển kỹ năng phân tích và đánh giá thông tin khoa học.
- Phương pháp tranh luận có thể được điều chỉnh để phù hợp với các ngành học khác nhau, từ đó phát triển kỹ năng giao tiếp và tư duy phản biện phù hợp với yêu cầu của từng ngành.
- Tích hợp với các hoạt động ngoại khóa và dịch vụ cộng đồng: Kết hợp phương pháp tranh luận vào các hoạt động ngoại khóa như hội thảo, các buổi nói chuyện với chuyên gia, từ đó mở rộng phạm vi học tập cho học sinh, từ đó tổ chức các buổi hội thảo với các nhà văn, diễn giả về kỹ năng giao tiếp và tranh luận, giúp học sinh học hỏi từ các chuyên gia trong lĩnh vực. Giáo viên khuyến khích học sinh tham gia vào các hoạt động dịch vụ cộng đồng thông qua các buổi tranh luận về các vấn đề xã hội, từ đó phát triển ý thức công dân và trách nhiệm xã hội, các em tham gia vào các buổi tranh luận về các dự án cộng đồng như bảo vệ môi trường, hỗ trợ người nghèo, góp phần xây dựng cộng đồng và phát triển kỹ năng giao tiếp trong thực tế.
Những hiệu quả cụ thể:
* Đối với học sinh
- Các tiết học nói và nghe trong môn Ngữ văn THPT đã góp phần quan trọng trong việc phát huy khả năng giao tiếp của học sinh dưới sự định hướng của giáo viên. Các em có điều kiện phát triển tư duy phản biện và kỹ năng lập luận, trong các buổi học đó, ở mỗi tình huống, học sinh được khuyến khích phân tích, đánh giá và phản biện các quan điểm khác nhau, từ đó phát triển khả năng tư duy phản biện sâu sắc. Hiệu quả hơn, khi tham gia tranh luận, các em còn tự tin xây dựng và trình bày luận điểm logic, thuyết phục.
- Cũng ở các tiết học nói và nghe, học sinh còn được nâng cao kỹ năng giao tiếp và thuyết trình. Đó là kĩ năng nói trước công chúng. Ở các tiết học trên lớp, do giới hạn về thời gian, các em cần lựa chọn tham gia các buổi tranh luận giúp học sinh tự tin hơn khi trình bày ý kiến trước lớp, cải thiện kỹ năng nói và thuyết trình.
- Kỹ năng lắng nghe và phản hồi: Học sinh học cách lắng nghe ý kiến của người khác một cách tích cực và phản hồi một cách xây dựng, từ đó nâng cao kỹ năng giao tiếp hiệu quả. Tham gia tranh luận giúp học sinh cảm thấy tự tin hơn trong việc bày tỏ ý kiến cá nhân và bảo vệ quan điểm của mình. Tham gia tranh luận nhóm giúp học sinh học cách hợp tác, chia sẻ ý kiến và giải quyết xung đột một cách hiệu quả, từ đó giúp học sinh mở rộng kiến thức và nhận thức về thế giới xung quanh.
* Hiệu quả với giáo viên
Ở các tiết học nói và nghe, phần tranh biện giúp giáo viên được trang bị thêm phương pháp giảng dạy tương tác, giúp họ tạo ra những bài học sinh động, thu hút sự chú ý và hứng thú của học sinh, Áp dụng phương pháp tranh luận giúp giáo viên phát triển kỹ năng quản lý thời gian, điều phối các hoạt động học tập và xử lý xung đột một cách hiệu quả. Thông qua những phần trình bày của học sinh, giáo viên đánh giá toàn diện sự phát triển của học sinh thông qua các kỹ năng mềm như tư duy phản biện, giao tiếp và làm việc nhóm. Giáo viên có thể học hỏi từ những giáo viên khác trong việc áp dụng các phương pháp giảng dạy tương tác, từ đó cải thiện phương pháp giảng dạy của bản thân.
* Hiệu quả với quá trình giảng dạy ở lớp học
Áp dụng phương pháp tranh biện sẽ tạo môi trường học tập tích cực và sáng tạo, lớp học trở nên năng động, tương tác và sáng tạo hơn, tạo điều kiện cho học sinh tham gia tích cực vào quá trình học tập. Các em được khuyến khích suy nghĩ độc lập, đưa ra các ý tưởng mới và sáng tạo trong quá trình tranh luận. Các buổi tranh luận mang tính tương tác cao giúp học sinh cảm thấy thú vị hơn trong việc học, từ đó tăng cường sự tham gia và hứng thú học tập. Học sinh được khuyến khích tham gia vào các hoạt động học tập một cách tích cực, từ đó nâng cao hiệu quả học tập.
Với các chủ đề được giáo viên giao, các em học cách tự nghiên cứu, tìm hiểu thông tin và chuẩn bị luận điểm cho các buổi tranh luận. Khi chuẩn bị đủ kĩ, học sinh tham gia vào các buổi tranh luận tự tin, vấn đề đưa ra logic, mạch lạc.
Kỹ năng giao tiếp hiệu quả được phát triển từ các buổi tranh luận giúp học sinh dễ dàng thể hiện ý kiến, thuyết phục người khác và làm việc nhóm trong môi trường làm việc tương lai. Học sinh trở nên tự tin hơn trong việc đưa ra ý kiến và bảo vệ quan điểm cá nhân, đồng thời phát triển tinh thần tự lập trong học tập và công việc.
Phương pháp tranh luận khiến cho mỗi tiết học trở nên thú vị hơn.